Askeri yargı-I 

Sami Selçuk(Star)

Askeri yargı tartışılıyor. Dünyadaki eğilimlere uygun ve Türkiye için ufuk açıcı bir tartışma bu.

Esasen askeri yargı dünyada da sürekli tartışma konusu olmuştur. Çünkü askeri yargı, olması gerekenin dışında bir yargıdır, yargılamadır ve adalettir.

Fransa’da Dreyfus, bir askeri mahkemece yargılanıp hüküm giymişti. Etkileri yıkıcı olan dünyaca ünlü bu yargısal yanılgı, ancak on iki yıl sonra düzeltilebilmiştir.

İşte bu Davadan sonra askeri yargı, dolayısıyla askeri adalet, hem siyaset, hem de hukuk alanında gündemden hiç düşmemiştir.

Dreyfus Davası üzerine Clemenceau’nun söyledikleri siyaset ve adalet tarihine geçmiş ve bu sözlerin aşağıdaki iki biçimden hangisiyle söylendiği sürekli tartışılmıştır: ‘Askeri müzik ne kadar müzikse askeri adalet de o kadar adalettir’ ya da ‘Anlamını bozmak/yitirtmek için bir sözcüğe ‘askeri’ sözcüğünü eklemek yeterlidir. Bu doğrultuda düşünülürse, askeri adalet, adalet değildir; askeri müzik, müzik değildir.’

Askeri adaletten ya da doğru deyişle yargıdan söz edildiğinde hemen daha işin başında şu saptamayı yapmak gerekir: ‘Erkler ayrılığı’ ve ‘temyiz merciinin (yargıtayın ve danıştayın ya da yüksek mahkemenin) biricikliği’ ilkesini içselleştirerek yaşama geçirmiş hiçbir demokratik hukuk düzeninde iki yargıtayın (ve de danıştay ya da yüksek idare mahkemesi) olmaması gerekir.

Gerçekten bu saptama, ilke düzeyinde bir gerçeğin dile getirilmesidir.

Ancak bu ilkeleri göz ardı eden ve bu konuda yazılı hukukunu çağcıl gelişmeye uyduramayan iki ülke vardır: İsviçre ve Türkiye.

İsviçre’de askeri yargının 14. yüzyıla dek inen altı yüzyıllık bir geçmişi ve bu hukuk düzeninin yerleşikliği söz konusudur. Bu yüzden, demokraside sorunlar yaratmadığı sürece statükoya ilişilmemektedir. Askeri Yargıtay da, halkça özümsenen demokrasinin oturmuş olması nedeniyle, bu ülkede pek bir sorun yaratmamış, buna karşın Askeri Yargıtayın varlığı öğretide eleştirilmiştir.

Kuşkusuz bu durum, çok ayrıktır ve bu ülkeye özgüdür. Genel bir örnek oluşturamaz; ilkeden ayrılmanın gerekçesi de olamaz.

Üstelik Türkiye’nin terisini gerektiren özel bir durumu vardır. Zira Türkiye, Avrupa Birliğinin kapısında bekleyen, demokrasisini geliştirmeye çabalayan ve çağcıllaşmak, hukukunu bu Birliğin içinde yer alan ülkelerin hukuku ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin görüşleri doğrultusunda gözden geçirerek o hukukla bütünleşmek zorunda olan bir ülkedir.

Bu nedenlerle bir an önce ‘yargıtayın biricikliği ilkesi’ni yaşama geçirmek durumundadır.

Bu açıdan unutulmaması gereken önemli bir nokta vardır: Yüksek mahkeme dizgesini benimseyen düzenlerde, yüksek mahkeme, bulunduğu her ülkede aslında tektir. Bu mahkemeler, zaten anayasal, adli, idari yargı görevlerini birlikte yapan, her üç görevi birden üstlenen organlardır. O nedenle bu dizgeyi benimseyen düzenlerde, bırakınız ayrı bir sivil/askeri yargıtayı ve danıştayı/askeri yüksek mahkemesini, ayrı bir anayasa mahkemesi ve danıştay yoktur. Olamaz da.

Bu konuya ve sonuçlarına ileride değinilecektir.

Dönelim askeri yargı konusuna.

Bir kez askeri yargı her ülkede var diyenler yanılıyorlar. Çünkü her ülkede yok.

Sözgelimi, Japonya, Avusturya, Danimarka, İsveç, Norveç’te askeri yargı yok.

Almanya’da ikinci dünya savaşının sonuna dek askeri yargı vardı. Demokrasiye geçilince barış dönemi için yukarıdaki ilkelerin zorunlu sonucu olarak kalktı, askeri yargı. 1998’de 1974 tarihli Askeri Ceza Yasası büyük değişikliğe uğradı. Savaş döneminde kurulan askeri mahkemelerin temyiz mercii Yargıtaydır (Federal Mahkeme). Barış döneminde Almanya’da yalnızca askeri disiplin mahkemeleri var. İdari yargı görevini yerine getirdikleri için bu mahkemelerin kararlarının temyiz mercii elbette Danıştaydır.

Kimse yanılmasın. Almanya’da askeri danıştay ya da bizdeki gibi askeri yüksek idare mahkemesi yoktur. Hiçbir zaman da olmadı. Kimsenin de aklına gelmedi. Bu tür ayaküstü doğuluca buluşlar sadece doğu ülkelerinde yaşanır.

Şu da doğru. Evet, askeri yargının bulunmadığı ülkeler azınlıktadır.

Özellikle iki büyük hukuk dizgesi açısından konuya baktığımızda Anglo-Sakson hukukuna dáhil ülkelerde aşağıdaki durumlar gözlenmektedir.

İlkin, bu ülkeler, yüksek mahkeme dizgesini benimsedikleri için, yukarıdaki ilke doğrultusunda, hiçbirinde askeri yargıtay (ve de danıştay ya da askeri yüksek idare mahkemesi) yoktur.

İkinci olarak, askeri mahkemeler genelde geçicidir. Suç oluşturan bir olay söz konusu olduğunda bu mahkemeler oluşturulur ve göreve başlarlar.

Üçüncü olarak, asla sivilleri yargılayamazlar.

Dördüncü olarak, katılımcı demokrasinin zorunlu sonucu olarak halk üç erke de katılacağından ve dolayısıyla ‘halkın yargılama erkine katılması ilkesi’ gereğince askeri mahkemelerde bulunan hukukçu olmayan subaylar jüri görevini yerine getirirler.

Amerika’da askeri mahkemelerde jüri üyesi niteliğindeki subayların yanı sıra askeri yargıçlar da bulunur ve jüriye yol gösterirler. Askeri mahkemeler, sadece askerlerin askeri suçlarına bakarlar. Askeri istinaf mahkemeleri vardır.

Temyiz mercii ise Yüksek Mahkemedir.

İngiltere’ye baktığımızda, bu ülkede genel nitelikteki askeri mahkemelerde (general court martial) bir sivil yargıç ile jüri görevini üstlenen beş subay bulunmaktadır. Ayrıca Lordlar kamarası Başkanına (Lord chancellor) bağlı olan Askeri Adalet İşleri Başkanlığınca seçilen sivil yargıçlar ve bölge askeri mahkemesi (distrect court martial) de bulunmaktadır. Bunların nezdinde görev yapan savcılar da sivildirler.

Kuşkusuz bu mahkemeler, sadece askeri suçlara bakarlar.

İngiltere’de istinaf yolu vardır ve buna sivil yargıçlardan oluşan istinaf mahkemeleri (courts-martial appeals court) bakarlar. Temyiz mercii Yüksek Mahkemedir.

Kanada’da durum daha çok İngiltere’ye benzemektedir. Bu da doğaldır. Çünkü bu ülke İngiliz topluluğuna dáhildir. Mahkemede jüriyi oluşturan subayların yanı sıra sivil bir yargıç bulunur. Askeri istinaf mahkemeleri de öyle. Temyiz mercii Yüksek Mahkemedir.

Afrika ülkelerinden Güney Afrika, Kenya, Nijerya, Swaziland ve Zambiya İngiliz hukuk dizgesinden esinlenmişlerdir.

Yeri gelmişken belirtmek gerekir ki, Anglo-Sakson hukuk dizgesinde Kara Avrupa’sı hukuk dizgesindeki anlamda Yargıtay, doğru terimle ‘Bozma Mahkemesi’ (cour de cassation) yoktur. Ancak kavram olarak vardır: (court of cassation). Kimileri yanlış çeviriyle istinaf mahkemelerini (courts-martial appeals court) temyiz mercii olan yargıtay ile karıştırmaktadırlar.

Kara Avrupa’sı hukuk dizgesindeki askeri yargıya gelecek yazıda değinilecektir

Kara Avrupa’sı hukuk dizgesinde Askeri Yargı-II

Sami SELÇUK(Star)

Roma hukuku, Kara Avrupa’sı hukukunun kökenidir. Askeri yargının da.

İlkin, bu hukuk dizgesine dâhil ülkelerde “yargıtayın (ve danıştayın) tekliği/biricikliği ilkesi” gereğince ayrıca ne askeri yargıtay ne de askeri danıştay (Askeri Yüksek İdare Mahkemesi) vardır.

Yirminci yüzyılın özellikle son çeyreğinden itibaren bu kurumlar var olan ülkelerde bile kalkmıştır.

Daha önce de vurgulandı. Bu konuda iki ayrık ülke var: İsviçre, Türkiye.

İkinci olarak, öğretide askeri yargının kural olmadığı konusunda görüş birliği bulunmaktadır. Ancak bu yargının ayrık mı, uzman mı, özgül mü olduğu sürekli tartışıla gelmiştir. Sözgelimi, askeri yargının, incelediğimiz kadarıyla, İsviçre’de uzman, Lübnan’da ayrık, İtalya ve Rusya’da özgül olduğu görüşü baskındır.

Kimi ülkelerde (Almanya, Slovenya, Letonya) sadece savaş, kimilerinde (İspanya, İtalya, İsviçre, Lübnan, Türkiye) hem barış, hem savaş dönemlerinde, Fransa gibi kimilerinde ise sadece ordunun ülke dışında bulunduğu sırada askeri yargıya yer verilmektedir.

Almanya’da 1872’de yürürlüğe giren Askeri Ceza Yasası, zorunlu askerliğin kaldırılmasıyla birlikte İkinci Dünya Savaşından önce ömrünü tamamlamıştır.

Bugün Avusturya’da savaş sırasında dahi askeri yargı yoktur.

Almanya ve Avusturya’yla birlikte Avrupa Birliğine üye ülkelerden Macaristan, Bulgaristan, İsveç, Estonya, Danimarka, Kıbrıs, Finlandiya, Malta, Romanya, Slovakya’da; Avrupa Konseyine üye Andorra, Liechtenstein, Monako gibi küçük devletlerde askeri yargı yoktur.    

Fransa’da ilk Askeri Ceza (Adalet) Yasası 1857’de yürürlüğe girmiştir. 1982 ve 1999 reformları ile daha sonraki Askeri Adalet Yasası ve Askeri Yargılama Yasası değiştirilmiş, barış döneminde sürekli askeri mahkeme bulundurulmasına son verilmiştir. Askeri hizmet sırasında her istinaf bölgesinde uzman ilk mahkeme ile istinaf mahkemesinin özel dairesine askeri yargı yetkisi tanınmıştır. İkisi de Paris’tedir. Bu mahkemeler, barışta ayrık olarak; savaşta, sıkıyönetim sırasında ve ordu yurt dışında bulunduğu zaman sürekli olarak toplanır. Bir başka deyişle, Fransa’da askeri mahkeme barış döneminde sadece ordu Fransız sınırları dışında iken işlenen askeri suçlara el koyar. Askerlerin yurt içinde işledikleri suçlara ise adliye mahkemeleri bakar.

Temyiz mercii (sivil) Yargıtaydır.

İsviçre’de askeri yargı 16. yüzyıldan bu yana var. 1927’de Askeri Ceza ve Yargılama yasaları çıkmıştır. Yargıçlar subaylar arasından seçilirler. Mahkemenin albay ya da yarbay rütbesinde bir başkanı, iki subay, iki astsubay ya da er olmak üzere dört üyesi bulunur. Kararları istinaf yolu ile hukukçu askeri yargıçlardan oluşan askeri istinaf mahkemesince incelenir. Temyiz incelemesini ise, Askeri Yargıtay yapmaktadır. Öğretideki baskın görüş Askeri Yargıtayın kaldırılması yönündedir. Dahası, İsviçre’de askeri yargıçlar, olağan mahkemedeki yargıçlar gibi bağımsız ve güvencelidirler.

Rusya’da, Büyük Petro’dan beri askeri yargı vardır. Bu mahkemeler, Stalin döneminde çok hızlı ve acımasız bir adalet

Yeni Rusya Anayasasının 118-3. maddesi ayrık mahkemeleri yasakladığı için askeri mahkemeler, özerk ve uzman mahkeme olarak görev yaparlar. Görevlerini Genel Yargılama Yasası belirler. Garnizon, askeri istinaf mahkemeleri ile yargıtayın özel bir dairesi askeri suçlara bakmakta, askeri suçlar da Ceza Yasasının askeri suçlar bölümünde yer almaktadır. Uygulama alanı bu suçlarla sınırlıdır. Askeri mahkemelerde (garnizon) bir askeri yargıç ile iki subay görev yapar. Bölge mahkemelerinde jüriler de bulunur.

Belçika’da askeri mahkemelerde bir sivil yargıç ile dört subay; istinaf mahkemelerinde iki sivil yargıç ile dört subay bulunur.

Lüksemburg’da, tek bir “Savaş Kurulu/Mahkemesi” vardır. Bu askeri mahkeme, sadece askerlerin askeri suçlarına bakar. Sivillere karşı işlenen suçlar ile sivillerin katıldıkları suçlara ise yalnızca adli yargı bakar.

Yunanistan’da da askeri yargı vardır. Görev alanı askeri suçlarla sınırlıdır.

İspanya’da ayrı Askeri Ceza ve Askeri Yargılama yasaları var. Düzenleme, Anayasanın 117/5-6. maddesine göre, “yargı(lama)nın birliği ilkesi” gözetilerek kotarılmıştır. 1985-1989 arasında çıkan yasalar ve özellikle 1987 Yasasına göre askeri yargı, yargı erkinin bir parçasıdır. Anayasaya göre de bağımsız olmak zorundadır. Savaşta bu yargının yetkisi geniştir. Ancak barışta dar ve sınırlıdır. Yetkisi, sadece Askeri Ceza Yasasını uygulamaktır.

İspanya’da askeri mahkemeler, üç askeri yargıç ile her olayda kur’a ile belirlenen iki subaydan oluşur. Bütün ülkede beş tane askeri mahkeme vardır. Generaller, Yargıtayın (adı Yüksek Mahkeme, ama teknik anlamda değil) askeri davalara bakan dairesinde yargılanırlar. Bu Daire aynı zamanda askeri mahkemelerin verdikleri kararın temyiz merciidir. Dairenin sekiz üyesinden dördü askeri yargıç, dördü sivil yargıçtır.

İspanya’da askeri istinaf mahkemeleri yoktur. Yargıçlar, güvencelidir; azledilemezler.

İtalya’da askeri mahkemelerin yetkileri, silahlı kuvvetler mensuplarının işledikleri suçlarla sınırlıdır (Anayasa, m. 103).

1981/180 sayılı Yasaya göre, İtalya’da askeri yargıçların mesleksel konumları, olağan sivil yargıçların hükümlerine tabidir. Yargı güvenceleri tamdır.

Gerçekten 1981/561 sayılı “Yasa ile Yargıçlar ve Savcılar Yüksek Kurulu” doğrultusunda bir “Askeri Yargıçlar Kurulu” oluşturularak güvence sitemi güçlendirilmiştir. Kurulun Başkanı Yargıtay Birinci Başkanıdır. Yargıtay Başsavcısı da bu Kurulun üyesidir. Kurulda ayrıca Yargıtaydan bir askeri üye ile üç askeri yargıç, hukuk profesörleri ya da en az on beş yıl avukatlık yapmış kişiler arasından Meclis ve Senato başkanlarının uzlaşma sonucu seçtikleri iki üye bulunur.  

1981/180 sayılı Yasa ile askeri istinaf mahkemeleri de kurulmuştur.

Barış döneminde dokuz askeri mahkeme vardır. Bunların başkanları, İtalya’da sadece bir tane olan iki daireli Askeri İstinaf Mahkemesi yargıçlarından seçilirler. 1981’den bu yana temyiz mercii (sivil) yargıtaydır.